Дукха ха йисаяц вай мехко Сийлахь-боккхача Даьймехка тIем тIа котало яьккха 75 шу диза. ТIехьарча шерашка къаьстта а боча хет вайна мохк лорабеш, моастагIчоа духьала лаьтта нах. Вай республике уж геттара кIезига бисаб. Иштта байнарий а сий де Iемад вай. Къонача тIехьено еза лелаю гIаьрхой юхатохаш хиннача тайпан наьха, юртахой, мехкахой цIераш. Котало яьккхача денна хетаяьча «Лергйоацача полка» юкъе дакъа лоац бIаьш, эзараш болча кагирхоша. Юрташка хьалдаьд тIемай доакъашхой цIераш дIаязъяь дола сийленгаш. Бакъда хIанз а царех дуккхачар кхоачам боллаш сий даь даьннадац вай, хIана аьлча уж дикка дIабовзийтабац наха музейшка, кепайоазонга, телевиденеге, радиога гIолла. Цу тайпара кIезига вовзача бIухоех цаI хиннав Дарбазанов Ботхий Тухан. Аз моцагIа, Советски Союз йохалехь, лоацца яздаьдар цу сагах, бакъда цу хана цунна малагIа тIема совгIаташ тийннад (орденаш, медалаш) ховш дацар, цул совгIа цун сурт лаха а маганзар сона цу заман чухь. Тахан цох дола бакъдар дикагIа гучадаьннача хана, цун вахар ма хулла диззагIа довзийта таро я вай.
Тухан ваь хиннав 1931 шера ТIой-Юрта Дарбазанов Ботхийи Евлоева Сахратеи дезале. Из эггара воккхагIа а дезале хьалхара а хиннав. Бакъда цар дезале кхы ши воIи: Бийсолта, Iумар; кхо йоIи: Залобан, Золотхан, Тами – хиннай. Сийлахь-боккха тIом хьайначул тIехьагIа, 1942 шера ше дехар а даь, тIем тIа вахав из. Хетаргахьа, цу хана цунна дага хинна хургдац мел дукха халонаш, унзара моттигаш, Iазап ший бIаргаго дезаргда беррига тIом чакхбалалехь. Цун тIема дакъа артиллерена чудоагIаш хиннад, хIана аьлча командоване цунна тийннача баркал кхайкадеш йолча грамоташ тIа латтараш йоккхий топаш я. Лакхе яздаьд И. Сталина аьнна дешаш: «Артиллери – тIема Даьла». Лира тIом латте а, бIухой дог айдергдолча тайпара, дега безаме хургдолча тайпара деш хиннад тIема совгIаташ. Масала, Дарбазановна кхайкадаь хинна 14 баркал тIадолча грамоташка хьийжав со, царех хIараяр дикка Iомае ловш. Тайп-тайпара бесаш долаш я уж. Дика а йисай уж-м йо ца йовш, хетаргахьа, вай Сибре дигача а цигара цIадаьхкача а лораеш лелаяьй уж йолча дас. Ерригача грамотан керттера бос IажагIа ба, эггара лакхе Керттерча командующе сурти цун шинна оагIорахьа цIе байракхаши я. Цу кIалха яздаьд лакхе белгалдаьха артиллерех дола дешаш, даьча йоазонна шинна оагIорахьа, лохе йоккхий топаш латт. ХIара грамота тIа тайп-тайпара гойташ я уж: цхьанахьа — йоккха топ кхувса дошлой, вокхазахьа – гувнаш тIа латт уж, кхоалагIчун тIа уж гилкемашца хил сехьайоахаш латт, цхьаькханахьа – царна хьалха машаре вахар, иштта кхы дIахо а. ТIема хана кепайоазонца бувзабенна болх беш лаьрххIа нах хиннаб, из чIоаггIа лоархIаме хеташ а хиннаб вай мехка кулгалхошта а, тIема доакъошта хьалха латтача эпсарашта а.
Дарбазанов эпсара чин долаш хиннавац. МугIарера салте дIаваьлча, цунна тIехьа воагIа ефрейтор. Ботхий Тухан а хиннав ефрейтор. Вешта аьлча, даим тIем тIа латтача, эггара кхерамегIа йолча лела безача наьха дарже хиннав из. Цо ший декхар, ка аьга юха ца воалаш, денал гойташ, кхоачаш а даьд. Тахан цо мел даь тIемаш меттаоттаде, цо мукъа мел яьхача юртий, шахьарий цIераш дIаязъе таро яц вай, хIана аьлча из ше воацаш ва, цун тIема беррига никъ дIаязбаь моттиг яц. ХIаьта а цунна деннача совгIаташка гIолла довза йиш я цун тIема вахара доккха дакъа, из де а хьожаргда вай хIанз. 1942 шера тIем тIа вахавале а, 1944 шера 8 январага кхаччалца, фашисташта цо даь таIазар гойташ, цхьаккха хоам бац. Бакъда цу дийнахьа из кхаьча хиннав Украинерча Коровоград яхача городе. 11-ча артдивизе командира инарал-майора Андрей Давидович Поповича, Лакхехьарча Керттерча Командующе цIерагIа баркал кхайкадеш, даьча йоазон тIа аьннад, цу дийнахьа цар (цу даькъе Тухана а) областа центр, промышленни шахьар йола Кировоград хьаяьккхай аьнна. Из немций дикка коггIортолга хулаш йола шахьар хиннай. Боккха тIом хиннаб цига лаьттар. Вай эскара оагIорахьа цунна юкъе дакъа лоацаш 550 000 саг, 265 танк, 127 шоаш лела йоккхий топаш, 7136 йоккхий топаши миномёташи, 77 зинитни топаш, 500 самолёт хиннай. Из фашистий, чIоагIале йохаяь, арадала дезаш хиннад Къулбехьера Буг яхача хига.
Немций оагIорахьара цу довна юкъе дакъа лоацаш хиннав 420 салте, 520 танк, 5100 йоккха топи миномёти, 500 самолёт. ХIаьта ЦIеча эскара доакъоша 1944 шера 5-16 январе мукъаяьккхай Коровоград. Цхьа хIама да укхаза са теркам тIаозаш. Дарбазановна еннача баркал оалача цу грамота тIа а дIахо дIа мел йодача хана тийннараш тIа а инарал-майора А. Поповича «кировоградец» аьнна цIи йоаккхаш хиннай вай мехкахочох. ХIана оалаш хиннад цо ефрейторах иштта? Укхаза тайп-тайпара бахьанаш хила тарлу. Хьалхара бахьан, цо Кировоград мукъаяьккхандаь; шоллагIа бахьан, шоай тIема дакъа цига латтандаь; кхоалагIа бахьан, мехкахбаьхача нахах Дарбазанов волга лочкъадар духьа. Белгалдаккха деза, беррига тIом чакхбаллалца вай мехкахо цу юкъера араваьккха цахилар.
Цу тайпара да вайга хьакхаьчача Ботхий Тухана тIема совгIатех хьалхардар. Цигара ваьлча, тIемаш деш, 18 марте Дарбазанов ший артдивизеца Ново-Украинка яхача моттиге кхоач. Цу шахьарах а цигарча Помошная яхача цIермашена станцех а чIоагIале яь, вай эскар дIахьалха ца дохийташ, хьийзаб фашисташ. МоастагIчоа ца меттача тайпара из вохавеш, ювцаш йола моттигаш мукъайоах вай мехкахо юкъе волча цIеэскархоша. Укхаза шоллагIа баркал кхайкаду Тухана Керттерча командующе цIерагIа. Уж моттигаш мукъаяьхача хана, И. Сталина цу юкъе дакъа мел лаьцача тIема доакъошта баркал кхайкадаь хиннад, цул совгIа, Москве 124 йоккха топ 12-за кхоссийтай. Цох ха йиш я, мел боккха лоархIам болаш хиннад вай мехкарча наха уж моттигаш юха а доалаерзаяр.
Тухана еннача грамоташ тIа тIема даькъа командира увттадаьча мухьар тIара халла дийшар аз цун адрес мишта хиннад. «Полевая почта 25720» аьнна яздаьд цу тIа. Наьнага а вежарашка-йижарашка а хийла каьхат яздаь хинна хургда Дарбазановс из адрес тIадолаш, бакъда цун каьхаташ таханарча денга хьакхаьчадац. ХIаьта а цар чулоацам мишта хинна хургба яха уйла е йиш йолаш да вай. ТIой-Юртарча зIамигача сага доаккхал деш хиннад аьнна хет сона, низ болча вай эскарах а шоаш мукъайоахача моттигех а. Фуд-малад, могаш бий, салам-моаршал дIале ца оалаш-м из Iийна хургвоацилга ховш да. Цун нана, вежарий-йижарий могаш маьрша хиннаб цу хана а, вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа а. Цох лаьца кIеззига тIехьагIа дувцаргда аз.
Дарбазанов ший тIема даькъаца дIахо а дIаводаш хиннав, моастагIчоа етташ. 1944 шера 22 августе уж кхоач эшелонех хьалйиззача, царца чIоагIъяь йолча Румыне лаьттарча Яссы, Тург-Фрумос, Унгень яхача моттигашка. Цох оалаш хиннад Ясско-Кишенёвски операци. Из операци чакхъяьннай 20-29 августе. Эггара дикагIа чакхъяьккхачарех цаI лоархIаш хиннай из, цудухьа из юкъейихьа хиннай «Сталина теха итт хIама» яхача операцешта. Цига дакъа лоацаш хиннача 126 тIема даькъанна сийдола цIераш енна хиннай, 140 салтечохи командирахи Советски Союза Турпалаш баь хиннаб, ялх сагах Сийлен ордена бизза бола кавалераш хиннаб. Цига хиннача тIемашта юкъе 67130 бIухо воацаш дисад вай эскар. Царех 13 эзар совгIа вийна хиннав. ХIаьта немцийи румынийи эскарцара 135 эзар саг вийнав, 200 эзар вай эскаро кара а воалаваьв. Вешта аьлча, оалаш ма хиллара, Iел-сел хиннад цига даьллар. Инарала А. Поповича вай мехкахочоа баркал кхайкадеча хана яздаьд, лакхе хьоахаяьча моттигел совгIа, кхы а 200 нах бахаш йола моттиг мукъаяьккхай из операци йолча юкъа. Мукъаяьккхай Молдави, тIема юкъера араяьннай Румыни. Хоза гIала я Яссы тахан, цун лаьтта латт цу шерашка байнарашта хетаяь мемориал. Бакъда вай мехкахо, пхорчашта кIалха леле а, дийна хиннав. Укхаза цхьаькха а цхьа тIема совгIат лу цунна «Майрал гойтарах» йола медаль (28 август, 1944 шу).
Цу шера 11 октябре вай мехкахо дакъа лоацаш вар Трансильване гIалаш мукъайоахача. Из юкъе волаш мукъайоаккх Клуж. Цигара Тисса яхача хин тIехваьле, из кхоач Сегад яхача Венгрерча йоккхача шахьар тIа. Цу бетта 23 дийнахьа, майра чухьедаш, цо а кхыча вай салташа а хьайоаккх Сату-Маре, Карей яха, фашисташа шоай дегаондало еш хинна гIалаш. ГIинбухера Трансильвани лораеш йола чIоагIаленаш яь хиннаяр цига гIаьрхоша. Царна хийттар чакхдаланзар, уж моттигаш дIахийца ца Iеш, еррига Трансильвани а караръялийтар цар. Шу чакхдоалаш бола декабрь бутт болалуш, Дарбазанов Мошколц яхача моттиге кхоач. Венгре тIема гIирсаш хьадеш йолча шахьарех цаI хиннай из. Цигара дIакхухьийташ хиннад немций а венгрий а эскарашта мел эша герзаш. Из а яьккхе, моастагIчун цигара бIы бохабийя, вай Будапешта тIадерз. 9-ча декабре цунна тIабода никъ боаккхача а, вай эскара тIалатар 120 километр шердеча а, 60 километр кIоаргдеча а ший дакъа юкъехьу Ботхий Тухана. Цигара Дунай яхача хи тIа а кхаьча, цу хил тIехбоалача нахаца вар гIалгIай зIамига саг. Малайкий оарц лийначох тара да из лоравеш, ший герз нийса тохаш, фашисташ гаьнабоахаш, водаш хиннав ефрейтор.
ГаргагIертадар 1945 шу, диъ шера дуне цIийх лешадеш лаьтта тIом чакхбала беза шу. Бакъда хIанзарчоа, из чакх маца баргба ховш, саг вацар. Гунахьа доацаш вай мехка качвена немце эшаргволга-м ховш дар, амма белггала маца хургда из, цох хIама оалалургдолаш саг вацар шинна оагIорахьа. Цу шера январь бетта 24-ча дийнахьа Тухан юкъе вола тIема дакъа Чехословаке кхоач. Рожнява, Йелшава яхаш йола шиъ гIала мукъайоаккх цар. Март бетта 14 дийнахьа царна хьалхашка оттаду, Грон яхача хи тIара Зволен яха шахьари цIермашиннаькъа станции вайга хургйолаш, моастагIа вохавара декхар. Кхыдараш санна массане цхьатарра дика кхоачашду вай командоване шоашка даь амар. Цигара эккхаву вай мохк а деррига дуне а шийна кIалъоттаде уйла йолаш хинна фашист. Уж моттигаш мукъаяхарах №301 йолаш дола баркал кхайкаду Дарбазановна а, цун тIема даькъа берригача бIухошта.
1945 шера март бетта Словаке столицага Братиславага бодаш бола никъ мукъабаккха безаш бар. Бакъда, лоа доаккхаш санна, атта дацар из де. Даггара моастагIчо хьадеттача дашанна духьала латта везар. Е вала везаш е котвала везаш эттадар гIулакх. Шиъ хала декхар дар артиллеристашта хьалхашка лаьттар, цкъа-дале уж дехьабовла безаш дар Грон, Нитра яха хиш, цул тIехьагIа моастагIий хоза наьха мо чIоагIбенна багIа Комарно, Новы Замки, Шураны, Комьятице, Врабле яха шахьараш яр мукъаяха езаш. Цхьанна хIамо къар ца беш, духьаллатт герзах хьалбикъача фашисташта вай бIухой. ЧIоагIа тIом бар цар баьр. Уйла цаI мара яцар, толам дIа ца бахьийтар. Иштта яр Базоркин Идриса яздаьча «Сай» яхача дувцара
керттерча турпалхочун уйла а. Фашист а ца вусаш, ше дийна виса веза аьнна хетар цунна, таIазар даь, вувча ше дIакхоачаваьволлашехь. Сай а вар артиллерист, еррига батарея йохаяь, ше цхьаьккъа висача, гув тIа яьккха еттар цо йоккха топ, сакхетам чура воаккхаш човнаш йилцца. Кхыметтел лаьца набахта веллача а, ха тIа латта салте вийя, цигара вод из. Иштта нах хиннабецаре, вай эскар котдаьнна а хургдацар. Оалаш ма хиллара, бIаргаш хьатIадоахе а, духьаллатта везаш хиннад гIулакх. Царех хиннаб инарал А. Поповича хьалхле лелаяь бIухой а. Цунна тешал деш да Дарбазановна 1945 шера 30 марта кхайкадаь №318 йола баркал. Йоккха тамаш я ер-м. Из баркал кхайкадаьча шоллагIча дийнахьа — 31 марта – цхьаькха баркал кхайкаду цунна №323 йолаш. Нитра яха шахьар хьа а яьккха, Ваг яхача хин дехьабаьнна, Галанта яхача городера гитлерхой лелхабарах еннаяр из тIадола грамота.
Ботхий Тухана карагIдаьнна деналера гIулакхаш кхы а дукха да, иштта дукха да цунна кхайкадаь хинна баркалаш а. Масала, апреле цо дакъа лаьцад Малацки, Брук яхача моттигашка цIермашинникъ мукъабоаккхаш, Превидза, Бановце яха шахьараш хьайоахаш, иштта Брно (Брюн) мукъайоаккхаш а тIом баьб цо. Цу хана котало яккха ши кIира мара диса хиннадац, хIана аьлча эггара тIехьа цунна кхайкадаь баркал 1945 шера 26 апреле кхайкадаь хиннад.
Вай къам Сибрера цIадалцца, Ботхий къонгаш баьхаб Петропавловски областа Явленка яхача юрта. Цига яйзай тIемхочоа Iарчакхнаькъан Iусмана Рукъет. ХIаьта вай цIадаьхкачул тIехьагIа, 1957 шера денз уж баьхар Шолжа-ГIалан Октябрьски района Посевной оалача урам тIа. Цар хиннад виъ воIи ши йоIи: Мухарбик, Саварбик, Iаьла, Муса, Вахидат, Фатима. Къонгех цаI мара висавац, Муса карарча хана Магасе вах.
-Дукхача балхашка дIавехаш, Iаьдало сий деш вар из, — йоах Мусас ший даьх лаьца. Бакъда цо дукха ха яьккхаяц вахаш, 1962 шера кхелхав Тухан, ший 31 шу даьннача хана. БIаргадайна тIема Iазап, Сибрен хало яхачох тара я кхийна нийсвенна хиннача Тухана дегIах. Цун ханарча нахах оал, хIанз мара саг йоалае ха яцар цун. ДIахо, ше мел ях, дезал кхебеш, ма хулла царна хIама ца эшийта гIерташ, чакхъяьлар цун фусам-нана, из балха яр Нохч-ГIалгIай хIамаш йохкара-эцара базе. 1992 шера пенсе яхаяр Iусмана Рукъет, карарча хана из а йоацаш я.
Иштта хиннаб денал долча вай мехкахочун тIема а вахара а никъ. Из доаккхал де мегаргболаш а хиннаб.
С. Арчаков
№ 101-102 (12236-237), ера, 11 июль, 2019 шу / четверг, 11 июля 2019 года