Тахан кIира даьннад ГIалгIайчен керттера шахьар йолча Магасе, митинге нах латта. Iаьдалграга цар дехар да, сентябрь бетта 26 дийнахьа ГIалгIайчени, Нохчийчени юкъера дозув къоастадеш цу шин мехка кулгалхоша кулг а яздаь баь барт юхабаккхар.
Октябрь бетта 4 дийнахьа денз тахханалца магасе ара а бувлаш цига шоашта мел хетар а, шоаш Iаьдалгара хьадехаш дар фуд а дувцаш дукха тайпара къамаьлаш ду цу ногIалга хьалдокъа болча наха. Юххьанца хинна дохьале Iаьдала бокъонах хиннаеце а, хIанз цига арабайна латташ бола нах Iаьдало бокъо енна латташ ба. Из бокъо луш дола каьхат ГIалгIайчен Правительства тхьамадас кулг а яздаь арадаьннад, октябрь бетта 7 дийнахьа. Цу тIа йоах, октябрь бетта 8-15 деношка Iуйранна 07:00 сахьат даьлчахой бийсанна 22:00 сахьат даллалца латта йиш йолаш ба нах.
Боккхий нах, къонахий, кагий нах, кхалнах, ба дохьале еча арадайна латташ. Кердадоаккх аз, цу наха Россе а, ГIалгIайчен а кулгалхошкара дехар да, вошал долча шин мехка юкъера доазув ше хиннача тайпара дитар. ДукхагIа нах раьза бац, шоашка ца а хоатташ Iаьдало из гIулакх чакхдаккхар.
— Тахан со укхаза латта кхоалагIа ди да. Са ши воI ва укхаза, уж мара кхы ба а бац са дезал. Уж ара а латташ, таккхалча цIагIа ягIа ца а могаш хьаараяьннай со укхаза. Хьалха 1990 шера март бетта Наьсаре этта хиннача дохьаленца дакъа лоацаш цига а хинна я со. Тахан укхаза ара а баьнна латтача сай мехко санна аз деш дола дехар а да, хьалха ше хиннача тайпара нохчаштеи гIалгIаштеи юкъера доазув дитар. Дала дикача хIаманна тIехьа аьттув боаккхалба вай, — яхаш дувц Оздой Лийдас, Даьлага кхайкаш.
Кагийча нахаца хьалхарча дийнахьа денз из дохьале еча араваьнна цу ногIалга дакъа лоацаш ва хоамбоаржабархо Хьоашаланаькъан Бекхан:
— Со укхаза араваьннав хьалхарча дийнахьа. Эггара хьалха ер хаттар айдаьча хана сона хала хийттар фу дар, малагIа бахьан да со укхаза араваьккхар? Тахан наха йоах конституцен бокъонца дар, мехкага хьа а аьле, нахаца дага а даьле де. Цунга хьежжа хила дезаш дола вIашагIкхетараш хинна дац. Вайна дага мел доагIа ший мохк, лаьтта бахьан долаш тIемаш деш дукха нах байнаб, къаьстта гIалгIашта дукха низ тIалаьттаб. Тахан из хIама наха тIакхоачаргдоацаш укх гIулакха уйла а йий цу тIехьа баь барт юхабаккха ях оаха. Тахан уж лаьтташ бокъонца, нохчий доалахьа, е селий долахьа дале кийча ва со из хаттар доашхача дакъа лаца, сона хетачох деррига вай халкъ а да цу гIулакха кийча а раьза а. Бакъда из хила деза бокъонца доагIача тайпара тархьарахой (историки) а, боккхий нах а, юкъара болх лелабераш а юкъе эза уж дакъа болаш, деррига мичахьа дода дIакъастар-хьакъастар фуд а хов чакхсадоагIаш хургдолаш, — йоах Бекхана.
Дохьале еча арабайнача наха юкъе, нохчий а гIалгIай а мехкдаьша из гIулакх къоастадар нийса хеташ ба цхьаццабола нах:
— Тахан шин мехка шин кулгалхочо вайна юкъе довнаш, цатоамаш, тIемаш хургдоацаш из болх чакхбаьккхаб. Фу башха да из доазув хьаннагIчун доалахьа дале а цу тIа адамаш дахаш ца хилча. Цигара бала малагIа пайда ба? Укхаза воашта нах бIарахьежа ца а беш, воай моастагIий цергах хий ца а дувлийташ чудахача бакъахьа дар вай. Дукха ха а я из доазув къоастадаь хила деза. Бакъле деза вай! – йоах Дзейтанаькъан Аслана.
Нах корзагIабуврг-боацаш, царна доал де, уж нийса латтаргболаш арадаьннача Iаьдала болхлоша хьаяхачох нах шоай ма хулла бокъо ца йохае гIерташ эзделаца а, шоашка аьннар дIахозаш а ба. Цар яхачох цаI моттиг яц бокъо йохаяьй аьнна белгалъяьнна дIаязъяь. Цу хьаькъе лаьрхIа къамаьл дой а шоай цIи яккхар ца ловш бар цу гIулакха хьалхабайнараш. Цудухьа цар даь къамаьл укхаза хьоахадергдац вай. Бакъда, укх кIира цига латтачарна дика гуш да шахьаре доалла хьал.
— Юхьанца корзагI-баьнна, дар фуд ца ховш хьийзабале а, деррига дуне цецдоаккхаш хозача гIулакх тIехьа болаш, шоашкара эзделаца доаца хIама ца гойташ, барт тайна, вIаший дувцар кхетадеш хиларца хьаькъале ба нах. Цу хаттаргахьа цхьаттара кхетам болаш цхьана айттаб нах дIа. Ишта мара чакх а даргдац деш дола хIама. Дехар а да са вай кагийча нахага, боккхагIчарна гIулакх деш, зIамагIбараш харцахьа леларгбоацаш царга хьожаш, кхалнаха фу эш хьожаш хила аьнна. ХIана аьлча, тахан укхаза пайдана доацар дувца, харцахьа лела даьннадац вай ара. Тахан ер хаттар даьшха даьнна да, вай халкъа гуллама депутаташа а Iаьдало а из гIулакх халкъа товча тайпара чакхдоаккхе. Дала нийсача хIаманна тIехьа барт цаI болба вай, — йоах Хьоашаланаькъан Бекхана.
Дохьале еча баьхкача нахаца, из гIулакх бакъахьа хеташ е харцахьа хеташ бац цхьабола нах. Цу хаттаргахьа шийна хетар дийцар МутаIалнаькъан Саварбика:
— Тахан ер гIулакх этта чIоагIа новкъа да сона. Сай воI укхаза ва аьннадаь из чувига хьавенав со. Бакъдар аьлча нах кIаьдбеннаб, дукха халонаш лайна къам да вай дар, цудухьа зе, зулам хургдоацача тайпара ер гIулакх дIадерзар дехаш устагIа а бийнаб аз Даьла духьа вай мехка тIера. Айс малагIа оагIо лоацаргья, се мичахьа соцаргва хац сона бакъдар ховш ца хиларах. ХIана аьлча сона хац уж лаьтташ хьан да, цига баьхараш малаш ба, се цига цIаккха а хинна цахиларах. Даьлагара вайна дикадар хуладалара яхаш дехаш вагIа со айс ламаз массаза ду. ЧIоагIа бакъахьа дар ер гIулакх чехкагIа дIакъаьста доаларе, — йоах Саварбика, вай къаман барт хилар, мехкахой зуламах лорабалар догдоахаш.
Боккхий нах, истий, кагий нах бар, даггара тIаухаш Магасерча Къаман телевиденена хьалхашка латта бокъо а енна Iаьдало хьакъоастаяьча майдан тIа. Наггахьа мара дIаводаш саг гуц укхазара, тIаухараш дукхагIа ба. Ди делкъел тIехьа даьлча дукхагIа а ух укхаза нах тIа.
ГIалгIай мехка латташ долча хьалах кхеташ, цига тIахьожам беш, из гIулакх шинна а оагIорахьа цатоам хургбоацача тайпара дIадерзарга дог доахаш къахьегаш я Федеральни центр. Дала дикадар долда цох.
Матенаькъан Илез
№150-151 (12086-087), ера, 11 октябрь, 2018 шу / Четверг, 11 октября 2018 года