Хьалха вай хьунашка гIалаш хиннад ала таро хулийт цу гIулакхо. Цар хозал, оамалаш зувш болча лоамароша царна тIагIолла шоай къамах цIи тилла хила тарлу. Цул совгIа, цхьаькха дош а да укхаза хьоахаде а тахка а хьакъ долаш. ГIалгIа яхача дешаца цхьа овла болаш я аьнна хет сона Галайнаькъан тайпан цIи. Ш. Дахкильговс яздаьча «ГIалгIай тайпаш хьадалар» яхача книжка тIа белгалдаьккхад Галайнаькъан хьабаьннаб Галан-чIожера аьнна. Бакъда цу Галан яхача деша маIанах хIама хьоахадаьдац цо. Кхыча Iилманхочо А. Сулеймановс «Нохч-ГIалгIай топоними» яхача ший книжка тIакъоаггадаь аьннад цох. Гал яхар эрсий вол яха дош да. Укхаза из гIалатваьлча санна хет сона. Вол яхилга уст яхилга ма дий. Гал//гIал лось яхилга да.Цудухьа из Галан-чIож йоацаш, ГIалан-чIож хинна хила мег юххьанца. ДIаоалаш аттагIа хиларах, хьалха латта гI яха алап г яхача алапахтарадийрза дIадахад, Гаьге (ГIаьге), Гаракхой (ГIаракхой) яхача дешашка санна.
Лакхе аз мел дийцачо бокъо лу, Галайнаькъан (ГIалайнаькъан) ваьра цIи а гIал яхача деша ларда тIа кхоллаеннай ала. Вай къаман дукха ма дий иштта оакхарий, хьайбай цIераш шоай лоне ухка тайпаш. Масала. Налганаькъан, Iаьржахьакханаькъан, Борзинаькъан, Дахкилганаькъан, Цисканаькъан, Чаборзанаькъан, и.кх.дI. Цу хьакъера къамаьл чакхдоаккхаш, гIал (лось), гIалгIа (ингуш), гIала (башня), Галан-чIож (ГIалан-чIож), Галайнаькъан (ГIалайнаькъан) яха дешаш цхьан овлах хьадаьннад ала безам ба са.
Ширача тайпай хьахилар
Тамашийна а шоашта дикка теркам тIаозаш йола а моттигаш нийслу вайнаьха кхыча тайпай цIерашца а. Масала, Цхьорой тайпан цIи хьа мишта хиннай аьнна хаьттача, дукхагIчар луш дола жоп цхьан маIане хургдар. Цхьорой шахьарера хьабаьннаб уж, аргдар цар. Хьалха хьоахадаьча А. Сулейманова книжка тIара цхьор яха дош корадир сона. Фу яхилга да из? Ширача заман бIухоша лелаеш тIема кийнаш хиннай. Товрах, кхыча герзах юхь, фоарт лораеш, царех Iоиллача аьшка цхаралах цхьор оалаш хиннад. Сона хетачох, Цхьорой яхача тайпан боккхагIий цхьан заман чухьа уж хьадеш заргазаш, е леладеш бола тIемхой хиннаб. Царна тIагIолла царех цхьанне Цхьор яха цIи лелаяь а хила мег. Хьалха яьржа ма хиннайий цу тайпара цIераш. Из вайна гу халкъа багахбувцама юкъерча шира дувцараш тIара, оаламаш тIара, И. Дахкильговс даь йоазош тохкаш къахьийгача. Цар тIа я маIача наьха ЗIанар, Загал, Кулла яха цIераш, цу мугIарера кхыяраш.
Иштта цхьацца хетараш дувца йиш я ЦIолой тайпан цIи хьахиларах а. Ш.Дахкильговс цун маIан ЦIоле яхача юртаца дувзаду. Тайпа-м цигара даьннад, дош ше мичахьара даьннад тIаккха? Укхаза а гIо ду A.Сулеймановс йитача тIехьалено. Цун топониме тIа цIолу яха дош да. Из хиннай аьшка пхо йола мукх кхорза пхьегIа. ХIанзарча Iаькъан е йоалгIон хьисапе хинначох тара я из. Уж хьаеш хиннача нахах аьннадий-хьогI ЦIолой? Дахчан пхьегIаш, кхыдола гIирсаш деш нах ма хиннабий лоамашка. Царна фу хала хиннад, ювцар мо йола цIолу хьае? ХIаьта цIолу цох оалаш хинна хила деза, йIохьалуш, цIийлуш хинна хиларах. ЦIе-лу яха ши дош вIашагIкхийттачох тара да укхаза. Хетаргахьа, из дош хила тарлу юртанна, тайпанна кIийленга уллар. Iилманхоша из теркалдергда аьнна хет сона, дIахо дIайодача хана.
Ш. Дахкильговс Чомаканаькъан тайпан цIера юхе, из хьа мишта хиннай ховш дац, аьнна, хаттар оттадаьд.Мичахьара дена дош хила деза из? ГIалгIай метта цу тайпара дош лаха хала да. Сона хеташ, из кхоллаеннай чумак яхача эрсий дешах. Тух, маькх, кег-мег хIама йохкача сагах чумак оалаш хиннад. Из фу къамаьл да, аьнна, раьза воацаш хьовза мег цхьавар.Саг эгIазваха хIама дац ер. ГIалгIашта юкъе дукха тайпаш да кхыча къамех хьадаьнна: Агасинаькъан – селех; Вешкарнаькъан, цхьабола Малсагнаькъан, Галхенаькъан – гуржех; Даканаькъан – аьккхех, Чурнаькъан, Тхостанаькъан, Хаматхананаькъан, Таутинаькъан – хIирех, Гамботанаькъан, Илинаькъан, Муцолганаькъан арахьара тIабаьхка нах санна бувц лакхе хьоахаваьча автора, Шадинаькъан, царца вошал дола тайпаш – гIумкех, Хьоашалнаькъан – гIаьбартоех, иштта кхы дIахо а. Цудухьа эрсий дешах хьахиннай аьнна хеталу Чумаков яха тайпан цIи. Иштта тайпан цIи я тахан эрсий къамах болча наьха а.Вай кхы а да иштта хьахинна тайпаш: Йовгорнаькъан (Егор), Эрселгнаькъан (эрселг – русский). Таханарча дийнахьа шоай наьна тайпан цIи язъеш ба Истюфеев, Кошелев, Пушкин, Роттор, Рябов яха гIалгIай. БIаь, ши бIаь шу даьнна, уж бийбача, царех а доккхий тайпаш хила тарлу.
Иштта я бе-беча книжкаш тIа нийсденнача цхьадолча дешаша сомаяьха са уйлаш. Бакъболча Iилманхоша кхыча кIийлен тIа дашхаа мег уж.
Керда тайпай цIераш.
Кегаденна дош
Цхьаццайола тахан лела тайпай цIераш книжкашта юкъе ца йолхаш йисай. Е уж тайпан цIераш къона йолга да из, е йицъеннилга да? Из дош а тахка деза аьнна хет сона. Масала, Ш. Дахкильгова книжка тIа яц Шакренаькъан тайпа белгалдеш йола цIи. Книжка арадаьнначул тIехьагIа хьахинна хургья из, аьнна, хетадала тарлу. Из тайпан цIи вIалла из арадаккха дага а дохале денз, йолаш хиннай гIалгIашта юкъе. Журналисташта а ридиога ладувгIача, газеташ дешача наха а дика вовзаш важурналист Шакриев Батарбик. Иштта дика вовзаш вар Наьсарерча ГI. Ахриева цIерагIча «Электроинструмент» завода управлене балха хинна цун воша. Хетаргахьа, уж ца бовзаш вацар Дахкильгов Шукре ше а, хIана аьлча цхьан юкъа «Сердало» газета редакце, каьхатий отдела корреспондент волаш, 1983 шера болх бир цо. Цига дIаийцар из журналистий Союзе, из дIаэцаш, цунна тIехьа кулг айдаьрех цаI со-се ва. Шукреца болх беш цхьа юкъ яьккхай аз. Вешта аьлча, Шакринаькъан тайпан цIи дIаязъе вицвеннав из, е книжка арадоаккхача хана издательствос гIалат далийтад. Цу тайпара (мугI Iобеже е юкъебите) моттигаш хулаш я, лерттIа книжкага дIа ца хьежача. Иштта йицъенна йисай Центлиганаькъан тайпан цIи. Вай Сибре а дигале, из тайпан цIи язъеш хиннаб цхьаццабола Кхоартой (ЦIунтолганаькъан).
Цхьайола тайпан цIераш, сов къона хиларах, цунна юкъе ца яхача санна хет сона. Цу тIа яц Алисхананаькъан тайпан цIи. Из хьахинна дукха ха яц, цун хьахилар, вIалла Iилманхо ца везаш, сона дика довзаш да. Наьсаре, вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа, оаха цIенош ийцар Арапханов (Коккурхой) Аласханагара. ХIаьта цо ше, IоэгIаваьнна, цхьаькха цIенош дир ший дезала. Дикка боккха дезал бар уж. Оздой Залобана даь пхи воIи йиъ йоIи дар цун. Уж берригаш кхийнаб, хIаьта са цIерхо хинна цхьа Сали къаьстав царех. Из карарча хана воацаш ва. Цар да Аласхан а нана Залобан а байна дикка ха я. Да венначул тIехьагIа, цун цIи малха лоаттаяр духьа, къонгаша тIаийца тайпан цIи я царъяр.
Цхьаькха цхьан деша гонахьа къамаьл де ловра сона. Из да гIажарой яха дош. Из а нийслу дувцача книжка тIа. Бакъда из дош тахка эттача, уйлаш кегалу. Масала, нохчий профессора И. Алироева яхачох, гIажарой ба иранхой. ГIалгIай Iилманхоша яхачох (А. Куркиев «ГIалгIай-эрсий дошлорг»), уж ба азербайджанхой. ХIаьта Ш. Дахкильговс яхачох, уж ба 1864 шера, шоаш баха моттигаш йита, дIабаха орстхой. ХIанз вай мехка баха орстхой малашб тIаккха, уж берригаш дIабахабале? Нагахьа берригаш дIа ца болхаш, вайцига биса орстхой царех бале, уж е иранхой е азербайджанхой ба ала дезий? Укхаза из дош кIеззига кегаделча санна хет сона. Нийсача кIийлен тIа даккха дезаргда из, вай цох лерттIа кхета безам бале.
С. АРЧАКОВ,
йоазонхо